С. Г. Чавайн лӱмеш калыкле книгагудын краеведений пӧлкаштыже  марий калыкын автономный областьшым ыштыме нерген декретым лукмо кечылан (1920) «Цвети мой край мари!» книга ончерым чумырымо.

Книга ончер 10 ноябрь марте шуйна.

Пагален ӱжына!

Марий автономийым почмо нерген йодышым 1917-ше ийыштак каҥашаш тӱҥалыныт. Но тунам мер пашам шуктен шогышо марий еҥ-влак тӱвыра автономий нерген веле ойленыт, а автономный кундем нерген азапланен огытыл. 1918-ше ийыште Татар-Башкир Республикымат ышташ тӧченыт. Тышке марий-влакат пурышаш улыт улмаш. Но граждан cap жапысе пуламыр кок гана тиде мландыш тале кучедалмашым конден. Садланак республик нерген йодыш пунчалешак веле кодын. Юл кундемысе чыла калык, тыгак марий-влакат автономий деч посна иленыт.

Граждан cap жапыште, 1919-ше ийыште, Колчакым Урал гыч поктен колтымеке, посна Башкир Республик ышталтын. Тудо РСФСР-ын ужашыже лийын. Тыгодым эрвел марий-влакын мландыштым ойырен палемден огытыл. Тиде мланде нимогай статус деч посна Башкир АССР-ын ужашышкыже савырнен.

Башкир-влак семынак моло калык-влакат автономийым ышташ тыгаяк корным ойыреныт. Марий шемерын ончыл еҥже-влакат тидын дене келшеныт.

1920-шо ийын марий шемер коклаште Марий Автономный Областьым ыштыме нерген каҥашаш тӱҥалыныт. Марий волостьлаште погынымаш-влак эртеныт, марий областьым почмо нерген ойленыт. Озаҥыште тунам марий еҥ-влакын Всероссийский Совещанийышт лийын. Тыштат тиде йодышымак тарватеныт. Кеҥежым марий коммунист-влак Всероссийский конференцийыште тиде йодышым илышыш пуртымо нерген ойленыт. Партий да государство могыр гыч ты пашам вияҥден колтышо еҥ-влакымат ойыреныт.

Конференцийын кагаз-влакше дене Сергей Алексеевич Черняков Моско олашке каен. (Тудо тунам Наркомнац пеленсе Рӱдӧ Марий Отделын вуйлатышыже лийын, Алексеев олмеш). С. А. Черняков Правительствылан марий калыкын автономный областьым ышташ йодмыж нерген ойлышаш улмаш. Тиде йодышым икмыняр гана Совнарком ончен, а 1920-шо ийын нылымше ноябрьыште Марий Автономный Область ыштыме нерген декретым В. И. Ленин ден ВЦИК-ын председательже М. И. Калинин пентыдемденыт. Тидын годым марий калыкын эргыже С. А. Черняков лийын. Коммунист-влаклан тиде декрет марий калыкым шке велышкышт савыраш кӱлын. Марий шемер-влак, областьым ыштыме нерген колмекышт, Совет власть деке мелынрак лийыныт. Декрет лекме кече марий калыклан кугу пайремыш савырнен. Калык икымше гана, кеч область семын веле гынат, шке кугыжанышлан негызым пыштен.

Но 4-ше ноябрьыште лекше декрет марий калыкым Совет власть деке мелын ыштыше кагаз веле лийын.

Тудо Октябрьын кум ияш пайремже вашеш лектын да ты йодышым кумдан ончен огыл. Садлан чыла шотыштат ӱшандарыше кагаз кӱлын. Тудым угыч С. Черняков ямдылен, да икмыняр кече гыч у декрет лектын.

Тыште областьыш пурышо чыла кундемым ушештареныт: Козьмодемьянский да Краснококшайский уезд-влак, Уржум, Яраҥ, Васильсурск уездын мландыже-влак. Областьын тӱҥ олажлан Краснококшайскым палемденыт.

Варажым автономный областьым ыштыме сомылым Марий кунде- мыште эртарен колтеныт. Тидлан Совет правительстве Революционный комитетам ыштен, тудым вуйлаташ Иван Петрович Петровым сайленыт.

И. П. Петров Морко кундемысе Шиньша ялыште шочын да кушкын. Шемер-влак коклаште ончыч туныктышо семын палыме лийын. Тӱнямбал cap жапыште Балтий флотышто, Кронштадтыште служитлен, большевик партий радамыш шогалын. МАО-м ыштыме годым тудо шкенжым тале мер пашаеҥ семын ончыктен, йолташыж-влак дене пырля кугу пашам наҥгаен шоген. Нуно шочмо марий калыклан сайым ышташ шонен, ни вийыштым, ни моштымашыштым чаманен огытыл.

Февраль мучаште Марий Ревкомлан МАО-ш пурышо чыла мландым пуэныт. А 1-ше мартыште Марий Автономный Область почмым кугун пайремленыт. Тунам самырык поэт Шабдар Осып, орланыше марий калыклан волгыдо илыш толын манмылан ӱшанен, куанен, тыге возен:

Эй, шемер марий, йывырте –

Таче тыйын пайремет!

Ынде тыланет почылто

Шке Марий кундемет...

Марий областьыште кум районым ыштыме. Швейцарийын опыт- шылан эҥертен, нуным «кантон» маныныт: Краснококшайск, Козьмодемьянск, Шернур кантон-влак.

МАО-м ыштымаш Совет-влакын икымше областной погынын пашаж дене 1921 ий июнь тылзыште иктешлалтын. Тиде погын областьысе озанлыкын вияҥме, тӱвыран тӱзланыме йодышлам каҥашен, областьысе исполнительный комитетым вуйлаташ И. П. Петровым шогалтен. Исполнительный комитетыш тыгак В. А. Мухин, С. А. Черняков да молат сайлалтыныт.

Кеч Марий автономный область деч пел марий калыкше ӧрдыжеш кодын гынат, тиде сомыл марий калыкын илышыштыже кугу верым налын. Шуко курымла дене вес калыкын кугыжанышыштыже пызырналт илыше марий калыклан волгыдо илышым чоҥаш йӧным ыштен, озанлык пашам вораҥдараш, тӱвыра илышым вияҥдаш ӱшаным пуэн. Тидын деч вара марий-влак вуйлатыме пашашкат кумылынрак ушнаш тӱҥалыныт. Марий йылме дене вуйлатыше-влакат пайдаланеныт, тӱрлӧ погынлаште, вашлиймаште марий ой йонтен. Тунам Марий область шуко йодыш шотышто шкевуя пашам ыштен кертын.

Марий автономийын шочмыжо пеш йӧсын эртен. Самырык автоном областьым шужен ий солалтен, ятыр вере чодыра тул дене авалтын. Тылеч посна шолдыргышо озанлык-влак, шӱдырнышӧ культур илышым кечын нелемденыт. Автономийым ыштымаш у экономик политике дене лачеш толын. Совет кугыжаныш шке пашажым почеш кодшо калык-влакын илышыштым саемдымашке виктарен. Марий автоном областьын еҥже-влак ты пашашке кумылын ушненыт да озанлыкым нӧлтымӧ, культур йодыш-влакым уландымаште чот тыршеныт.

Латвич ий гычын, 1936-шо ийыште, Марий Автономный Область Автономный Республикыш савырнен. Но тиде ынде вес пагыт лийын – Сталин годсо пуламыр жап. Тудын четлыкышкыже нацийын мер толкынжым шочыктышо, калыкнан уш-акылжым почылтарыше, автоном областьым чоҥышо чыла марий айдеме логалын. Садлан республик марий калыклан ни автономийым, ни шкевуя илымым ешарен огыл, а мӧҥгешла – илышлан тура савыртышым веле ыштен. А 20-30-шо ийлаште, автономий жапыште, марий калык пеш ончыко тошкалын.

Таче Марий Эл республика – моло дене иктӧр правн Россий Федерацийын ужашыже. Кушеч да кунам толмыжым шарнен, марий калык тачат Марий автономийын шочмыжым кылме тылзын 4 кечынже палемда. 

Кучылтмо литератур:

•      Энциклопедия Республики Марий Эл. – Йошкар-Ола, 2009. – С. 208.

***

•      Востриков В. Как создавалась власть / Василий Востриков // Йошкар-Ола. – 2011. – 25 янв. – С. 20.

•      Востриков В. Рождённая в муках / Василий Востриков // Йошкар-Ола. – 2009. – 3 нояб. – С. 21.

•      Образование Марийской автономной области : сб. док. и материалов. – Йошкар-Ола, 1966. – С. 115-117.

•      Сануков К. Н. Марийская автономия : к 90-летию образования Марийс. авт. области. / К. Н. Сануков. – Изд. 2-е, доп. – Йошкар-Ола, 2010. – 176 с.

•      Хлебников А. В. Образование и развитие советской автономии марийского народа (1917-1929) / А. В. Хлебников. – Йошкар-Ола, 1970. – 270 с.

•      Юадаров К. Окончательное формирование МАО / Клим Юадаров // Ончыко. – 2011. – № 8. – С. 110-121.

•      Янтемир В. Незавершённое формирование МАО / Владимир Янтемир // Ончыко. – 2011. – № 12. – С. 109-115.