С. Чавайн «Ото»

15.12.2020 | 1138 просмотра(ов)

Марий кундемнан ик эн сылне ойыртемже – тиде ото. Кавашке виктаралтше вийже дене вер-шӧрын рӱдыжӧ семын тудо марий тӱнянам кӱшкӧ нӧлта.   Садер лоҥгаште верланыше ялым, кумда пасум, олык лапым, лыкын-лукын йогышо эҥерым, кава тӱрысӧ канде чодырам – чылажымат шинчалан койдымын ото шкеж дене кылден, ший гай волгыдо канде кавасе ош кече дене иктыш уша.

Корно деч ӧрдыжтӧ, кӱкшака верлаште мӱндырчынак койын шогышо пистер, куэр, кожер, пӱнчер але иман да лышташан пушеҥге дене гӱжлен шогышо йыргешке ото-влак марий кундемнам шке сылнылыкышт дене сӧрастарат. Нуно калыкнан поро кумылжым, пӱртӱсым пагалыме койышыжым, келге тӱня умылымашан, кумда шинчаончалтышан улмыжым, кӧргӧ чон моторлыкшым таче кече мартеат аралаш полшеныт. Арамлан огыл Сергей Григорьевич Чавайн икымше почеламутшым «Ото» манын лӱмден да марий сылнымутлан негызым пыштен.  2020 ийыште тиде сылне почеламутым возымылан 115 ий темын.

 

С. Г. Чавайн «Ото»

Ик тымык ото уло мемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште.

Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш,

Тушто мотор деч мотор саска шочеш,

Тушто, ужар лышташ лоҥгаште, шӱшпык мура,

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.

Тушто шудыжат ужаргырак,

Тушто пеледышат сылнырак.

Тудо отым мый йӧратем,

Тушто пушеҥге руышым мый вурсем.

1905 ий 2 декабрь

 

«Ото» почеламутым Сергей Григорьев теле тылзын 1905 ийыште Озаҥ оласе учитель семинарийыште тунеммыж годым возен. Икымше гана почеламутым учитель семинарийын канцелярийыштыже погынышо-влаклан Владимир Мухин лудын ончыктен. Тунамак почеламут кид гыч кидыш каен. Тудым  кажныжын шке шинчаж дене ончен лудмыжо шуын. Тиде икымше муторлаҥге авторлан да йолташыже-влаклан моткоч кӱлешаным да шергым умылаш полшен: марий йылмат сылнымутлан йӧршӧ, келшен толшо. Ушышто, шӱм-чонышто мо шолмым марий шомак денат сылнын почын пуаш лиеш!   

«Ипериализм саман жапысе марий литератур» статьяштыже Шабдар Осып тудо ийынак возен: «Тиде почеламут Чавайнын оригинальный творчество корнышко вочмыжым ончыкта. Тыгай изи почеламутышто кунар чапле образ-влак лектыт, кунар писе шижмаш тыште почылтеш, могай чот шке шочмо вержым йӧратымаш чучеш. Тыге шке творчествыжым чын поэт веле  тӱҥал кертеш. Тыгеракын Чавайн йолташ, 17 ияш рвезе, поэзий пашашке пура». (У вий. – 1935. – № 11/12. – С. 73).

 Шымлызе-влак «Ото» почеламутым Чавайнын мурпашаштыже гына огыл, пӱтынь марий сылнымутышто тӱҥалтыш ошкыллан шотлат. Сергей Чавайн шкенжын тӱҥалтыш чонсаскажым ик гана веле огыл уэмден,  тӧрлатен, тушко вашталтышым пуртылын.  Могай вара самырык улмыж годым, 1905 ийыште серымыже лийын?                  

 

Уло ик тымык ото мемнан могырышто,

Шога тудо кугу ер тӱрыштӧ.

Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш.

Тушто мотор деч мотор саска шочеш.

Тушто ужар лышташ лоҥгаште шӱшпык мура,

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.

Тушто пушеҥгыжат сылнырак,

Тушто шудыжат ужаргырак,

Тудо отым мый йӧратем,

Тушто пушеҥге руышым мый вурсем.

 

Кумдан палыме текст дене таҥастарымаште тыште ойыртем кугужак огыл, южо вере шомак да корно радамым вашталтыме. Сылне отын образше гоч поэт шочмо кундемжым ончыктен, тудым йӧратымыже нерген шӱм йӱлен возен. « «Ото» поэтлан шочмо мландыжым, шочмо калыкшым ушештара, – палемден Ким Васин. – Марий фольклор ото дене пашаче калыкым, калык кумылым таҥастара».

1920 ийысе текстыш Сергей Чавайн ятыр вашталтышым пуртен. Ончыч серыме лу корнан почеламутын тӱҥалтыш куд корныжым гына вашталтыде коден, а тылеч умбакыже йӧршын угыч возен. Тыге чумыр почеламут чотак вашталтын да вес семын йоҥгаш тӱҥалын.

 

Ик тымык ото уло мемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште.

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога,

Ужар лышташ лоҥгаште шӱшпык мура.

Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш,

Тушто мотор деч мотор саска шочеш.

Ужар ото ӱмбалне, кӱшнӧ, ик турий

Тӱням моктен мура.

Ладыра пушеҥге лоҥгаште ош марий

Кава юмылан кумалын шога.

Чылт-чылт кӱртньым марий пералта,

Ош лум гай пондашыжым пурла кидше дене ниялта:

– Кугу Юмо, калыклан ласкалыкым пу,

Чыла тӱнялан тыныслыкым пу!

Йырваш пеледыш пеледеш,

Сылнын, тамлын ӱпшалтеш.

Тӱрлӧ-тӱрлӧ чонанже, куанен, тӱняште лӱшкалтеш.

Марийын кумалмыже вашке ынде шуэш:

Марий калыкат, ушнен, ласкан илаш тӱҥалеш.

1920 ий 8 июль

 

Лач тудо жапыште марий калыкын автономийжым ышташ ямдылалтме паша виян каен шоген. Совет саманын тӱҥалтыш ийлаштыже юмым ушештарен серымаште да ойлымаште нимо удажат лийын огыл. Сандене Сергей Чавайн тошто возымашкыже юмылан кумалме сӱретым пуртен. Поэт илышыште мо лиймым почын пуэн: тошто марий йӱла почеш тыглай марий тынысле кечым, ласкалыкым, пиалым юмо деч йодын. Мучаште автор ончыкен – шемер калык молан кумал илен гын, ынде тидыже чыныш савырна. Марий калык ик ешыш ушнен, пиалан илаш тӱҥалеш. 

Юмылан ӱшаныме ваштареш кучедалмаш южгунамже сар сынымак налын. Сылнымутыштат, искусствын моло ужашыштыжат Юмым поро  кумыл дене ушештарымым чарненыт веле огыл, ынде тудым тӱрлӧ семын вурсаш тӱҥалыныт. Лач тыгай жапыште Сергей Чавайн «Отын» кумшо вариантшым воза. Тудо Владимир Савин (Мухинын) ямдылыме да 1926 ийыште Москошто лукмо «У куат» лудшаш книгаш пурталтын. Тӱҥалтыш куд корно тиде ганат вашталтде кодын. Умбакыже тыге йоҥга:

 

Ужар ото ӱмбалне, кӱшнӧ, ик турий

Тӱням моктен мура.

Ото воктен ик марий

Мландым курал шога.

Чылт-чылт кӱртньым марий пералта,

Ош пондашыжым пурла кид ден ниялта.

Калыклан ласкалыкым шона,

Чыла тӱнялан тыныслыкым вуча…

Йырваш пеледыш пеледеш,

Сылнын, тамлын ӱпшалтеш.

Тӱрлӧ-тӱрлӧ чонанже, куанен, тӱняште лӱшкалтеш.

Марийын шонымыжо вашке ынде шуэш.

Марий калыкат, ушнен, ласкан илаш тӱҥалеш.

1926

 

Тӱҥалтыш почеламутшо дек поэтын уэш-пачаш пӧртылмыжӧ теве мо нерген ойла: эн ончыч возымыжо тудын шӱм-чонжылан моткоч лишыл лийын. Авторын умылымаштыже ото – пӱртӱсын сӧрал лукшо гына огыл, а шочмо кундем, кугезе марий мланде. Ото – калык илышым иктешлыше, тудын чон яндарлыкшым ончыктышо образ. Шымлызе-влак книгалашке пурташ келшышылан С. Чавайнын икымше – лу корнан, 52 шомакан «Отым» шотленыт да шотлат. Сандене рушлашке кусарашат тудымак темленыт. Пушкинын йылмышкыже марий рвезын икымше мурыжым Моско поэт-влак Александр Казаков ден Сергей Поделков кусареныт.  Александр Казаковын кусарымыжым «Песнь любви» анталогийын кокымшо томышкыжо пуртымо. А  Сергей Поделков руш сыным налше «Ото» дене шкенжын «Созвездие» сборникшым сӧрастарен. «Отым» шым тӱрлым лудаш лиеш: кумытым марлам да нылытым рушлам. «Ото» почеламутым чылаже 45 йылмыш кусарыме.

Икымше поэтнан тӱҥалме пашажым шуко-шуко автор шке чонсаскаж дене пойдарен, умбакыже шуен да вияҥдарен.  Сергей Чавайнын шочмыжлан ик курым темме пагытыште тудын землякше, Марий Элын калык артистше, композиторжо Виталий Алексеев «Отын» юзо шомакшым семыш пыштен. Тыге сылне романс илыш вийым налын. (Ото : [муро нот дене]  / мутшо  С. Чавайнын, семже В. Алексеевын // Ончыко. – 1987. – № 2. – С. 3 (комышто)).

Стихотворение "Ото" на разных языках

 

Р.S.   С. Г. Чавайн лӱмеш кугыжаныш книгагудын сайтыштыже «Марий Эллан – 100 ий» рубрикыште «Есть в нашем крае роща тихая одна…» лӱман статьяште «Ото» почеламут нерген рушла лудын кертыда.

На сайте  НБ  им. С. Г. Чавайна в рубрике «100 лет Марий Эл» в статье «Есть в нашем крае роща тихая одна…» можете прочитать об истории создания стихотворения «Ото».  

  

 Сайтыш материалым краеведений пӧлкан пашаеҥышт А. Н. Булыгина ден Е. Г. Петрова ямдыленыт.

Mari