Кажне калыкын литературыштыжо сай произведений-влак радамыште эн сайже лиеш. Тудым шӧртньӧ фонд маныт. Марий прозышто тыгай произведений радамышке С. Г. Чавайнын «Элнет» романже пура.

С. Чавайнын прозыштыжо «Элнет» роман эн виян произведений семын ойыртемалтеш. Тудо писательын пытартыш, калык манмыла, йӱксӧ мурыжо лийын. Усталык шотышто эреак кушкын толшо писатель уло кӧргӧ вийжым, илыш йыжыҥым нергелен моштымыжым тиде романышкыже шыҥдарен.

1934 ийыште Сергей Чавайн романым сераш шонымыж нерген «У вий» журнал гоч увертарен: «Кызыт «Марий рото» пьесым возем. Вара кугу романым сераш шонем. Условно (кызытеш) «Корно» манын лӱмденам. Умбакыже ала саде лӱмым вашталташ логалеш. Тиде романыште марий шемерын тошто годсо гыч кызытсе (социализм жап) марте илышыжым сӱретлаш шонем. Роман кум ужашан лийшаш».

Возаш пижмек, писатель шке романжылан «Элнет» вуймутым пуэн. Тиде лӱм утларак келшыше лийын, молан манаш гын чыла действий Элнет эҥер кундемыште эрта. 1936 ий тӱҥалтыште С. Г. Чавайн «Марийская правда» газетын лудшыжо-влаклан увертарен: «Кызыт мый кум ужашан «Элнет» романым возем. Тыште марий калыкын илышыже кузе вашталт толмым ончыктынем. Икымше ужаш 1911-1914 ийлам авалта; кокымшышто революций, граждан сар пагытым да НЭП саман тӱҥалмым почын пуэм; кумшо ужашын содержанийже – НЭП гыч тачысе кече марте».

«Элнет» романын икымше книгажым С. Г. Чавайн 1936 ийыште возен шуктен да Москвашке, Государственный «Сылнымутан литература» издательствыш  колтен. Гослитиздат книгам 1936 ийыште савыктен. (Машинеш печатлыме да авторын шке кидше дене тӧрлатыме тиде роман Москвасе Литература ден искусствын центральный государственный архивыште (ЦГАЛИ-ште) аралалтеш).

Первый томым издательствыш пуымекше, автор романын кокымшо ужашыжым возаш пижын.

«Элнет» романын кокымшо книгажым С. Г. Чавайн 1937 ий 8 апрельыште возен пытарен да Москваш колтен. Ты ийынак 25 майыште Сергей Григорьевичым арестоватленыт, калык тушманыш савыреныт да 11 ноябрьыште лӱен пуштыныт.

Писательым калык тушманыш лукмо деч вара «Элнет» романын кокымшо книгажым кычалынат огытыл. С. Г. Чавайным да моло писатель-влакым реабилитироватлымеке гына, нунын возымыштым угыч савыкташ тӱҥалыныт. Писатель ушемыште да «Ончыко» журнал редакцийыште шонымаш шочын: «Ала «Элнетын» кокымшо ужашыже иктаж-кудо архивыште аралалт кодын? Кычал ончаш гын?»

Марий АССР писатель ушем правленийын ойжо почеш Москваште илыше руш писатель Владимир Брониславович Муравьёв тусо архивлаште рукописьым кычалаш пижын. Тыге 1962 ийыште «Элнетын» кокымшо книгажын рукописьшым Литература ден искусствын центральный государственный архивыштышт Владимир Брониславович муын луктеш. Гослитиздатын тунамсе редакторжо личность культ жапыште рукопись ӱмбак «Чыган йылме дене» манын серен шынден улмаш. Тыге шерге ойпого утаралт кодын. Муравьев «чыганла возыметым» почын ончалын гын, шер пырче гай арун серыме марла рукописьым верештын. Жапым шуйкалыде, поездыш шинчын да Йошкар-Олашке кудал толын, кугу куаным конден. Тунамак «Элнет» романым пӱтынек рушлаш кусараш пижын.

Руш писательын кычал мумо романым (кокымшо книгам) «Ончыко» журнал 1963 ийыште кум номереш печатла. А Муравьев «Элнетын» кок ужашыжымат рушлаш кусара, да роман 1966 ийыште Йошкар-Олаште кок книгаге савыкталтеш.

«Элнетын» марла вариантше изиш варарак, 1967 ийыште, лектеш. Рашрак каласаш гын, ты роман С. Чавайнын вич томан ойпогыжын кумшо томжым айлен. Тылеч вара «Элнет» марлат, рушлат ик гана веле огыл печатлалтын.

Илыш пуламырлан кӧра С. Чавайн «Элнет» романын кумшо ужашыжым возен кертын огыл. Ты ужашыште герой-влакын пӱрымашышт кузе вашталт кертме нерген кызыт нимом ойлаш огеш лий. Лач иктым каласен кертына: нужна рвезе Сакар кугун тунемше еҥыш савырнышаш улмаш. Сталин лӱмеш возымо поэмыштыже поэт каласен: «Ончычсо бурлак Сакарет инженер лийылден».

С. Чавайнын «Элнет» романже мучашке шукталтде кодын гынат, тудо кызытат уло марий сылнымутышто ик эн чапле произведенийлан шотлалтеш. Лудмо годым ме шочмо йылмын юзо тӱняшкыже верештына, кугезына-влакын пайдаланыме сылне, сӧрал мутвундо дене шкенан шӱм-чоннам, уш-акылнам пойдарена, шкенан марий сыннам мыняр-гынат сайынрак, келгынрак умылаш тӱҥалына.

Кучылтмо литератур:

Асаев А. «Элнет» романет, Марий Элет / А. Асаев // Ончыко. – 1998. – № 9. – С. 118-128.

Асылбаев А. С. Г. Чавайн: илышыж ден творчествыже. – Йошкар-Ола, 1959.– С. 169-192.

Зайниев Г. «Куатле «Элнет», угыч нал чап корнетым!» / Г. Зайниев // Марий Эл.– 1998. – 3 дек. – С. 5.

Зайниев Г. «Сергей Чавайн – мыланна волгыдо пример» / Г. Зайниев // Кугарня. – 2013. – 7 июнь. – С. 6.

Зайниев Г. «Эҥерын-эҥерын вӱдшӧ йогалеш…» / Г. Зайниев // Ямде лий. – 2016. – 1, 8 окт. – С. 6.

Иванов И. Произведенийын илыш вийже / И. Иванов // Марий коммуна. – 1987. – 28 май. – С. 3.

Муравьев В. Лежала в архиве рукопись… : история литературного поиска / Владимир Муравьев // Марийская правда. – 1963. – 23 янв. – С. 4.

Муравьев Вл. Чавайнын кидше дене / Вл. Муравьев // Ончыко. – 1963. – № 5. – С. 96-98.

1935 ийыштэ марий писатьэль-влак мом пуат (сэрат) / С. Чавайн, М. Шкэтан, Шабдар О., Й. Йаныш, Тишин, М. М. Иванов, Дим. Орай, Эрыкан // У вий. – 1934. – № 5-6 (май-ийунь). – С. 56.