Ӱярня пайрем – марий калыкын ик эн йӧратыме да вучымо пайремже, пӱртӱсын ылыжме татше. Ӱярня –телым ужатыме да шошым вашлийме пагыт, родо дене вашлиймаш, унала коштмо жап.

Имне дене кудалыштмаш Ӱярня пайремыште кугу верым эреак налын шоген. Ожныжо, имне пӱгыш яндар йӱкан оҥгырым сакен, ял йыр оҥгыр йӱкым луктын, мурен-шӱшкен кудал савырнымаш калыкын илыме верже гыч осал вийым лӱдыктен колтымашым ончыктен.

Ӱярня пайрем – тыгак йолкурык гыч мунчалтыме жап.

Ӱярня годым мунчалташ марий-влак йолкурыкымат, вес семынже «ӱярня каштам», ыштеныт. Тыгай модыш ден, шергакан йолташ-влак, ме таче тендам палдарена.

Утларакшым тиде модыш Ӱярня арнялан эртаралтеш, сандене тыге лӱмдалтын. Южо вере тудым «Ӱярня вара», «Йолвара», «Йолгурык» маныт. Мутат уке, тудын дене телын моло жапыштыжат модаш лиеш.

Ӱярня варам кузе ыштат? Ӱярня курыкым ожнырак ялысе качымарий-влак шыл кудалтыме рушарнян (Кугече деч кандаш арня ончыч, тиде кече деч вара пӱтӧ жап тӱҥалын) руэныт. Кашакын погынен, имньым кычкен, чодырашке каят. Тушто вияш ломашлан йӧрышӧ иле кожым але нулгым Ӱярня варалан ситышын руэныт. Ломашым ялышке конден, курык тайылеш укш деч эрыктеныт, локшинчыныт, чаткан пужареныт. Тӱҥжӧ дене кӱшыл велыш пыштен, курык тайылеш йӧнӧштарен, кӱртньыгорно рельс семын кок радамын почела-почела 5-8 кутышын оптеныт. Курык тайыл изи годым, пу сорымым артанала оптеныт да ломашын ик мучашыжым тушко пыштеныт. Тыге шудӧ метр кужытан Ӱярня вара шуйналт возын.

Мунчалташ кастене, ямдылен оптымо ломаш сайын кылмен шумеке, погыненыт. Кажныже пайрем семынак чияш тыршен. Ӱдыр-влак виш оҥан тӱрлымӧ, шийлыме ош мыжерым, вуеш пеледышан шовычым, шем ыштыран йолым пидыныт. Мунчалтен волышаш мужыр-влак ломаш тӱҥыш, коктын вачым ваш кучен, варвлан тореш шогалыныт. Ончыл мужыр тарванымеке, моло мужырат «Ӱярня йор-йор, йылме йыр-йыр, мелна чыж-чыж, йол льып-льып!» манын кычкырен, писын юарлен воленыт.

Ӱлыкӧ писын мунчалтен волаш усталык кӱлеш. Тидлан самырык мужыр-влак ятыр пӱжвӱдым йоктареныт. Тыште нелыже – волен шумеке, ломаш мучаште ӱлыкӧ керылташ огыл. Йӧнештаралтын, тӧршталтен, умбакыла куржын колтыман. Жапыштыже чулымлыкым от ончыкто гын,, ӱмбакет почешет волышо-влак шуҥгалтыт. Тыге «Пий ора» манме, тӱшкан чумырген пӧрдалмаш лийын кертеш.

Тыге арня мучко мунчалтеныт да Изи Ӱярня (Лектыш Ӱярня) кече шумешке мунчалтеныт. Ты кечын тӱшка мунчалтымашым пайрем семын ужатен колтеныт. Тидлан мунчалтыме корно мучашке тӱрло торым (уам, олымым, куштырам) чумыреныт. Тыгай ора покшелан кылта дене онарым ыштен шогалтеныт. Кастене, мунчалтен шер теммеке, тиде Ӱярня онарым йӱлатеныт. «Тыге ыштыме дене тӱрлӧ осал шӱлыш, шучко чер йӱлаталтыт» манын ӱшаненыт.

Ӱярня мунчалтыш дене кылдалтше тӱрлӧ шонымаш калыкыште кызытат ятырак уло: «Ӱярня годым курык гычын мӱндыркӧ мунчалтен волет гын, илышаш кечет эше шуко уло»; «Ӱярня годым издер дене мунчалтет гын, кынет кужу лиеш»; «Ӱярня жапын ургышвуеш, вӱдвараш шинчын волет гын, уржа-шӱльӧ тӱредме годым шылыжет коршташ ок тӱҥал». (Тевыс телымсе спортын кӱлешыже). Адак тиде арнян вургемым, арверым мушкаш келшен ок тол – кинде шӱч вуян лиеш.

Модса йолташда-влак дене, ешда дене пырля модса!  

Вниманию читателей представляем список литературы по представленной теме из фонда Национальной библиотеки имени С. Г. Чавайна:

1. Китиков, А. Е. Марий калык модыш / А. Е. Китиков. – Йошкар-Ола, 1990. – 60 с.
2. Марий калык модыш-влак = [Марийские народные игры] / С. Д. Архипова ямдылен. – Йошкар-Ола, 2012. – 111 с.
3. Марий калык ойпого : хрестоматий / В. Т. Михайлов ямд. – Йошкар-Ола, 2011. – 358 с.
4. Марийские народные игры / составитель Архипова Светлана Дмитриевна. – Йошкар-Ола, 2020. – 119 с. : ил.
5. Михайлов, В. Т. Марий калык ойпого = [Устное народное творчество мари] : туныктымо пособий = [учебное пособие] / В. Т. Михайлов. – Йошкар-Ола, 2012. – 310 с.
6. Петухова А. Н. Детский фольклор народа мари / А. Н. Петухова. – Йошкар-Ола, 2004. – 288 с.

Материал подготовила Миниахметова Л. И., ведущий библиотекарь отдела социально-экономической литературы