Мый, 9 ияш лиймекем, школышко тунемаш пурышым. Чыла буква-влакым кок кечыште пален пытарышым, Кавриш Элексей, кӱтӱзӧ, ончыктыл пуыш. Школышто 4 ий тунемым. Вара 1902 ийыште Унчышко (Уньжинская центральная черемисская школа) тунемаш кайышым. Тушто кок ий тунемым. 1904 ийыште Озаҥысе семинарийышке тунемаш пурышым. Почеламутым семинарийын 1-ше классыште тунеммем годым возаш тӱҥальым. Эн ончыч Ушинскийын «Летом» манме почеламутшым рушла гыч марлашке савы- рышым.

1908 ийлан лекше «Марла календареш» «Юмо дечын ю патыр» манме почеламут ден «Марий калык нерген» манме статьям печатлалтыч. 1908 ийыштак «Йыланда» лӱман историй гыч ойлымашем печатлалт лекте. Тудым мый 1907 ийыште семинарийын 2-шо классыште улмем годым возенам ыле. 1910 ийыште Ипат Васли дене коктын возымо «Кумшо марла книгана» печатлалт лекте. Тулеч вара революций лиймешке моло возымем печатлалт ыш керт. Революций лиймеке, «Ӱжара» ден «Йошкар кече» газетлаш ятыр почела- мутем печатлалте.

1908 ийыште семинарийым пытарен лектым. Тудо ияк туныктышылан шогальым. Шым ий Сотнур волостьышто шогышым. Сар годым, 1915 ийыште, Ташкент кӱртньыгорнышко кайышым, «Аральское море» теҥыз тӱрыштӧ стан- цийыште туныктышылан шогышым. 1918-1919 ийлаште ош гвардий авырыме дене тушто илышым. Йошкар Армий ошым поктымеке, 1919 ий октябрь тылзыште мӧҥгӧ лектын тольым. Толшемла, тиф чер пиже. Шкенан деке толмекем, черланышым. Тӧрланымек, 1920 ийын март тылзыште Озаҥысе Марий пӧлкашке паша ышташ тольым, «Йошкар кече» редакцийыште 1921 ий марке пашам ыштышым. Тиде жапыште тыгыде почеламут деч посна «Язык гыч язык сулыш» манме ойлымаш ден «Шем пыл шула, кече лектеш» манме пьесым, адак «Автономий» пьесым возышым.

1921 ийын декабрь тылзыште Чарла олаш кaйышым. Тудо жаплан «Йошкар кече» газет Чарлашке куснен ыле. 1922 ийын март тӱҥалтыш гыч 1923 ийын 20 октябрь марке «Йошкар кечын» редакторжылан шогышым (1922 ийын 15 июнь гыч 15 ноябрь марте кӱрылтыш лие).

Тиде жапыште «У мланде» манме ойлымашым, «Кайыклудо» манме пьесым, адак «Ямблат кӱвар» манме историй гыч ойлымашым возышым («Ямблат кӱварым» йӧршынжӧ Арыныш толмеке тöрлатен пытарышым). 1922 ийын 2 июльышто ӱдырым нальым.

1923 ийын 1 ноябрь гыч але марке Арыныште (Морко кантон, Марий область) 7 ий тунемман школышто вуйлатышылан шогем.

Тиде жапыште «У мланде» ден «Аракан кочыжо» пьесе влакым возышым.

1925

Мый шкемым кум ияш годсек шарнем. Мый, авий ойлыма гыч, 1888 ийыште сентябрьын 24-же (у стиль дене октябрьын 6-жо) шочынам. 1891 ийыште ноябрьын 1-же Йыван изай (ачийын шольыжо) салтаклан каен. Йыван изайын салтаклан кайымым мый раш шарнем.

Мыйын ачий ден авий пеш нужна еҥын икшывыже улыт. Мыйын кувавай-шамыч (ачийын аважат, авийын аважат) кӱченат коштын улыт. Авийын ачаже 1877 ийыште Турко сарыш каен йомын. Авий, 12 ияш икшыве, тулыкеш кодын, изача кидыште орланен, пеш нужнам ужын кушкын. Ачийын ачаже, кочай, пашам ыштен гынат, ешыжым пукшаш йӧнештарен кертын огыл. Кочай кеҥежым эртак нурым куклен, телым вӱдварам, йыдалым ыштен, шыжым пычал дене коштын. Кок-кум арня ышта да вара Чодыраял Макси Павыл дек наҥгая улмаш. Макси Павыл кочайын аракалан шӱман улмыжым шинча, кочай мийымашеш аракам ямдыла улмаш. Йӱмӧ вуя кочай йыдалжымат, вӱдваражымат, ур коваштыжымат Макси Павыллан пел акеш ужален. Сату ужален налме оксажым тушанак йӱын пытарен. Южгунам сатулан налме оксаже огешат сите улмаш, да куклымо аҥажымат ужален йӱын. Кувавай окса ден ложаш кондымым вуча-вуча, кочай, йӱын ушыжо пытен, яра толын пура. Тудо ок сите, ӱмбачше кредалаш тӱҥалеш. Эрлашым – кочкаш кинде уке. Мом ышташ? Шортын шинчен, мӱшкыр ок тем, кӱчаш кайыде ок лий. Ӱмбачше йозак толеш, тулеч моло роскот лектеш.

Ачий ешыште эн кугу икшыве улмаш. Садлан тудлан эн кугу нелыже пернен. 12 ияш икшыве (имньымат кычкен сайынак ок керт улмаш) корнышко кошташ тӱҥалын. Озаҥышке, 70 меҥге коклашке, ик гана миен толмыжлан 60 ыр ший окса тӱкна улмаш. Тиде окса ик пуд шинчал налаш ситен.

Ачий ӱмыржӧ мучко пашам ыштен, садыгак нужна гыч лектын кертын огыл. Ачий, кочай семын, йӱын монь оксам пытарен огыл; тудо эре эҥтекыш логалын. Кочай деч посна лекмыж годым ачийлан нимогай оралтат логалын огыл, кочай тудлан ик имньым веле пуэн. Тудыжымат ачий Озаҥеш йомдарен: жулик-шамыч шолыштыныт.

Оралтым ышташ, имньым налаш ачийлан «улан еҥ-шамычым» сӧрвалаш верештын. Ачийын парымжым мый, учительлан пурымекем, тӱлен пытарышым.

Адак иктым мый нигузеат монден ом керт. Мый изи улам ыле. Ачий йозакым тӱлен кертын огыл, да тунам ужалаш кучен луктыч. Старшина, староста, урядник, стражник погынен толын улыт. Me шӱжарем дене коктын, лӱдын, пусакыш пурен шинчын улына. Старшина ачийым вурса, урядник ала-мом воза, авий шортеш, ачий, нимом пелештыде, пӧрт покшелне шога. Пӧртыштӧ туманлышт-туманлышт да кудывечыш лектыч, вара ува (ошалге-кӱрен. – Г. Зайниев) тунам вӱден наҥгайышт.

Ачий йорлын илен гынат, шке кнагам шинчыдыме ыле гынат, мыйым туныкташ шонен пыштен. Тудо тӱрлӧ пашаште коштмыж годым пален налын: тунемдыме, пычкемыш еҥым тӱрлын ондалат, тӱрлын пызырат. Только кузе туныкташ кӱлеш – тудо йӧнжым ачий пален огыл. Тӱҥалтыш школым тунем пытарымекем, мый учитель темлыме почеш кумло вич менте коклашке, Унчышко, тунемаш кайышым.

Тунемаш каяш ямдылалтмем годым ачий мыланем тыге каласыш: «Мый тыйын тунемшашетым ом чаре, кертат гын, кае, но полшен ом керт: мый шке пычкемыш еҥ улам, могай корно дене каяш кӱлеш, ом пале. Лачак иктым палем: пычкемыш еҥлан илаш йӧсӧ. Тыланет тунемаш кӱлеш. Me йӧсын илена гын, ала тый йоҥгыдырак илышым ужат».

Ачий ден авий, ик кинде сукырым чыкен, мыйым, 13 ияш икшывым, ӧрдыж велышке ужатен колтышт. Унчо школышто мый кок ий тунемын, казна шот дене кочкын-йӱын, 1904 ийыште курсым пытарышым.

Унчышко тунемаш кайымекем, утларакше Озаҥ учитель семинарийыш пурымекем, пошкудо-шамыч ачийым шуко гана вурсеныт:

 – Эй, ораде Кргори, эргычым молан тунемаш колтенат: тудо тунем лектеш да тыйым онча, шонет?

Эн чотшо поян Япык кугыза мыскылен вурсен:

 – Ушет уке, Кргори, эргычым туныктен, пойынет чай... Уке, тунемше еҥ тый гает кӱлдымашым омса тӱр пусак деч кӧргышкыжӧ огешат пурто.

Пычкемыш марий-шамыч да кулак-шамыч ойлымо мут йоҥылыш лие: ачий ден авийым мый кудалтен омыл...

Шыже шумеке, ачий шкенан дене ик ганат ок шого ыле: я смола заводышто пашам ышта, я чодыраште пум, пырням руа, роскотлан оксам кычалеш. Ачий уке шеҥгеч, южгунам ачий уло гынат, кастене кӱнчылам шӱдыраш але тӱрым тӱрлаш мемнан деке ӱдыр-шамыч толыт ыле. Кидпашам ыштат, туштым туштат, йомакым колтат. Моло ӱдыр коклаште Плаги лӱман ик ӱдыр (Метри кугызан ӱдыржӧ) йомак колташ путырак мастар ыле. Шкеже чокрак (сонгыра) гынат, ала-мо тӱрлӧ йомакымат шинча ыле. Мый Плагин йомакшым пеш йӧратен колыштынам, южгунам пелйӱд марке мален омыл. Плагин йомакшым мый шкат кечывалым йолташем-шамычлан ойлем ыле. Южгунам изиш вестӱрлемден, а южгунам ешаренат ойленам. Тыгеракын калык мут сылне литературым йӧраташ туныктен. Школышто лудаш тунемын шумекем, учитель мыланем «Священная история» манме марла кнагам лудаш пуэн ыле. Мый тудымат пеш йӧратен лудым. Тиде кнагаште «святой паша» могыржо огыл, а йомакла келыштарен возымыжо мыланем келша ыле.

Унчо школышко тунемаш пурымекем, рушла кнагам лудаш тӱҥальым. Мом лудмым кызыт ом шарне.

1904 ийыште Озаҥ семинарийышке пурышым. Тушто руш поэт-шамычын возымыштым марлашке кусараш тӱҥальым. Эн чотшо Пушкин, Гоголь, Никитин, Кольцов мыланем келшышт. Вараракше Лермонтовым йӧраташ тӱҥальым. Кольцовын почеламутшо – шукыжо руш калык муро гай. Сандене мыланемат ушышкем пурыш: марий мур семын марла йылме дене почеламутым возен ончаш. Тӧчен ончышым, лиеш. Вара руш поэт-шамычын возымыштым марлашке кусараш тӧчышым, южыжым кертым. Тиде лийын 1905 ийыште, ноябрь тылзыште. Тунам мый 17 ияш улам ыле. 1905 ийыште возымо почеламутем кокытшо веле аралалт кодыныт: иктыже — «Ото», весыже  – «Антик поэт гыч», келыштарен кусарыме. Моло возымемже йомыныт.

1905 ийысе революций моло шемер дене пырля марий шемерланат эрык южым шижтарыш. Марий шемерат кугыжан власть да капиталист ваштареш ятыр вере тарваныш (Кокшамарыште, Красноярыште, Помарыште, Коҥганурышто). 1905 ийысе революций марий интеллигенцийын националь кумылжым тарватыш. Шукыжо тымарке марий улмышт деч вожыл коштыныт гын, тунам марий литератур, кнага, газет нерген мутланаш тӱҥальыч. 1907 ийыште марла йылме дене календарь лекте. Тушто марий калыкын илышыж нерген, марий календарьыште мыйын почеламутемат печатлалте, тудын лӱмжӧ – «Юмо дечын ю патыр». Тиде почеламутем дене мый тунеммын вийжым ончыкташ шоненам. 1908 ийыште «Йыланда» лӱман историй гыч ойлымашем печатлалт лекте. Тиде ойлымашын сюжетшым мыланем Изи Корамас (Морко район) Метри кугыза ойлен. Тиде ойлымашем националь кумыл нӧлталтме шот дене возалтын. 1905 ийысе революций кугыжан властьым сеҥен ыш керт. Шемер калык тошто семынак кугыжан правительстве да капиталист, помещик кид йымалнак кодо. Tyre гынат 1905 ийысе революций чӱктымӧ тул шемерын шӱмыштыжӧ йӧршынак ыш йӧрӧ. Марий шемерат, тудын кокла гыч лекше интеллигенцият (марий интеллигенций коклаште кулак гыч лекше-шамычат ыльыч, мый нунын нерген ом ойло) 1905 ийысе революцийын пӧлекшым ышт йомдаре, у, волгыдо илыш верч кучедалмыштым ышт кудалте.

Марий калыкат – моло калык гаяк, марий калыкынат шке историйже уло, шке культуржат, литературжат лийын кертеш манме гыч «Йыланда» ойлымаш лектын. Чын, тачысе кечысе кӱлеш дене таҥастарымаште «Йыланда» ончыкылан корным виктарен шогышо ойлымаш огыл, но тудо пычкемыш илыш годым, кунам марий калыкым капиталист-шамыч пызырен иленыт, руш тӧра-шамыч мыскыленыт, кунам марий калык шкежат шкенжым тӱрыс калыклан шотлен огыл, тудо жапыште марий калыклан «тыят моло гаяк улат» манме ончыкылык лийшаш пашалан пеш кугу ӱшандарымашым пуэн шоген. Теве тыште «Йыландан» пайдаже лийын. «Йыланда» шот денак «Чоткар патыр» возалтын, но тудо жапыште печатлалтын огыл.

1905-1910 ийлаште возымем коклаште «Шылше» ден «Кайыклудо» ойыртемын шогат. «Шылшыште» нужна ден поян коклаште кучедалмашын (кучедалмашыжак огыл) ойыпшо пурталтын. «Кайыклудо» пьесыште тошто кугыжан власть (старшина ден тияк ончыктымаште) карген ончыкталтын. Моло возымем нергенже лудшо-шамыч ден критик-влак выводым шке ыштат.

Унчо школышто тунеммем годымат, Озаҥ семинарийыште тунеммем годымат кеҥежым каникуллан толмем еда ачий-авийлан кресаньык пашам ышташ полшенам: куралынам, тырмаленам, тӱредынам. Еҥын аҥамат авий дене, адак Овдоч шужарем дене — кумытын — ятыр тӱредын улына.

Семинарийыште тунеммем годым, 1906-1907 ийлаште, шыпак, кумытын-нылытын погынен, южгунам музык классеш, южгунам вургем сакыме вереш шылын, политэкономийым тунемына ыле. Калык коклаштат пашам изиш ышталтын. Икана Озаҥ гыч ик сумка тичак прокламацийым кондышым, ялыште пуэдышым. Кернак, мый тунам меньшевик ден большевикым ойырен ом мошто ыле — чылаштымат ик «социал-демократ» партийыш ушем ыле. Эсэр ден эсдек шотым палем ыле. Tyre гынат мыйын кондымо прокламаций коклаште эсэржынат ыльыч. Тунам мый нуным, иктыжын тыгай про- граммыже, весыжын тыгае манын, ойыркален моштен омыл.

Тиде прокламацийым шарымем полиций кок ий гыч веле пален. Семинарийым пытарен, ик теле туныктымекем, 1909 ийыште кеҥежым становой пристав кок стражник дене мый декем тольыч «искать запрещённую литературу».

Пристав мыйын нергенем тӱрлым-тӱрлым йодыштын, сотник лувуй Микал Япык кугыза шуко йодмыжлан ойленат моштен огыл, мый нергенем эре сай могырым веле каласен.

– Ну, тудо вара могай еҥ? — пытартышлан йодын становой.

–  Пеш сай еҥ, – манеш Микал Япык, — аракам монь ок йӱ...

– Чёрт с ним, — становой кычкыралеш, — аракажым кунар кертеш, тунар йӱжӧ, только бы политикой не занимался.

Становой нимогай «запрещённая литература» манмым мыйыным ыш му; тудым сайын шылтенам ыле.

Становой кайымеке, поян Япык кугыза (мемнан ялыште кок Япык кугыза ыле: иктыже — марда кресаньык, тунам лачак сотник лувуйлан ойырымо ыле; весыже — поян еҥ, мыйым тунемаш колтымылан ачий ден авийым вурсышо) пондашым шаралтыш да пелештыш, манеш:

– Хы! Мо ия... Тудо иям становоят кучен кертын огыл, ужат...

1914 ий марте мый «под негласным надзором полиции» шогенам.

1915 ийыште, империалист cap годым, тудо сарышке логалме деч шылын, Ташкент кӱртньыгорнышко, «Аральское море» станцийышке, кӱртньыгорно школышко, туныктышылан кайышым. Марий кокла гыч ӧрдыжкӧ кайымын вес шотшат ыле. Мый, семинарийым пытарымекем, Чарла уезд, Сотнур волос- тьышто шым ий учительлан шогышым: ик теле — Петьял тӱҥалтыш школышто, ныл ий — Сотнур 2 классан школышто, кок теле — Шарибоксад тӱҥалтыш школышто. Тиде шым ий коклаште великорус шовинизм деч шуко чыташ тӱкныш. Кертмем, моштымем семын мый тудын ваштареш кучедалынам, но тудо жапыште марий калыкым калыклан огыт шотло ыле.

1914 ийыште шошым экзаменыш толмыжо годым Чарла уезд кӧргысӧ школ ончышо инспектор Ткаченко тыге мыланем каласыш:

– Что ваши ученики плохо говорят по-русски?

– Не забудьте, Даниил Авксентьевич, – манам мыйже, – у нас не русская школа, а черемисская.

– У нас в уезде, в моем ведении, нет черемисских школ, а имеются начальные училища по положению 1876 года, и я имею полное право требовать от ваших учеников то же, что и от учеников других училищ, — мане инспектор, вара игылтмыла ешарыш: — Черемисская школа... А знаете, на Украине дело идет о тридцати миллионах, и то не церемонятся, а заставляют учить и учиться на русском языке, а о каких-то жалких черемисах и говорить не стоит.

Тунам тыгеракын туныктымо пашам вуйлатыше еҥ ойла ыле.

А мещан-шамычше марий лӱметым тӱрлын мыскылаш, марий улметлан вожылтараш тӧчат ыле. Нуныжлан мый вуйым ом пу ыле.

Икана кастене руш ӱдыр-шамыч ончылно волостной писарьын ватыже мый дечем йодеш:

– Сергей Григорьевич, вы из каких будете?

Мый тудын шинчашкыже ончальым да кугу йӱк дене пелештышым:

– Чистокровный черемисин.

Тыге тура каласымем тудым шкенжым вожылтарыш, шке титакшым тӧрлаташ шонен каласыш:

Вы совсем не похожи на черемисина, а вот ваш товарищ, сразу заметно, не русский.

– Наоборот, он – чистокровный русский! – ваштарешыже мый адак чот шергылтарышым. Кернакак, мый денем пырля туныктышо вес учитель руш ыле.

Писарь вате нигуш пураш ӧрын, тунар вожылын.

Теве тыгай атмосферыште илыме, служитлыме, националь кумылым волташ тӧчымышт мыланем кызыт мартеат кочо турлымым (осадкым) коденыт. Садлан великодержавный (великорусский) шовинизм ваштареш протестовайымем южгунам вес могырыш, верысе национализм веке, лупшалтын. Тудо шот гычын, адак марксист методологийым ыҥлен шуктыдымо дене, 1923 ийыште возымо, 1926 ийыште печатлалтше «Ямблат кӱвар» ойлымашем верысе национализм тенденциян лийын.

Осал дене кучедалаш, тудым сеҥаш каньыле огыл. Tyre гынат мый, шкемын литератур пашасе титакем дене кучедалын, сеҥен толам. 1920 ийыште возымо «Революций» почеламутем, 1921 ийыште возымо «Марий область Совет-влакын 1-й погынымашыштлан» почеламут, 1931 ийыште возымо «Джон ден Семон» ойлымаш, 1932 ийыште возымо «Чодыра завод» пьесе, 1933 ийыште возымо «Колхозник-ударник-влаклан» манме почеламут, «Лукаш Майра» ойлымаш, 1934 ийыште возымо «Ӱдыр-влак» почеламут пролетар идеологиян сылне литератур корнышко возыныт. Кернак, нуно але чылт титакдыме огытыл, туге гынат нуно мыйын раш корнышко логалмем ончыктат. Умбакыже, Маркс ден Ленин философийым пеҥгыдын тунем налын, националь форман, социалист кӧрган сылнымутан литературым марий шемерлан пуаш шонем.

Пытартышлан ик мутым каласыде ок лий: марий литературышто мый пионер улам. Мыланем каяш ямде корно уке ыле. Шем пич чодыра вошт — руш буржуазный писатель-влак деч тӱҥалын, марий пролетар писатель дек шумеш – корным эрыктен лекташ мыланем тӱкнен. Мыйын возымаште мо сайже, мо осалже уло, тиде чыла марий шемерым йӧратыма гыч, марий шемерлан сылнымутан литературым шке марий йылмыж дене пуаш шоныма гыч, марий шемерын у, сай, социализм илыш ыштымаште геройла кучедалмыжым сӱретлен, муралтен пуаш шоныма гыч, марий шемерлан социализмышке куштылгынрак вончаш полшаш шоныма гыч лектын.

21/VII-1934 ий. Йошкар-Ола